Zaanstad

Bodem en ondergrond in de omgevingsvisie

Gemeente Zaanstad bevindt zich in een intensief proces ter voorbereiding op de omgevingsvisie. Het thema ondergrond heeft een belangrijke rol gekregen. Tijdens de verkenningsfase werden de opgaven voor de ondergrond al duidelijk: het wordt steeds drukker in de ondergrond vanwege alle ruimtelijke ambities, bodemdaling is belangrijk, veel detailinformatie over de ondergrond mist, en het blijkt lastig om vraagstukken driedimensionaal op te pakken. Deltares en VNG hebben de gemeente op weg geholpen om de ondergrond te betrekken bij het oplossen van maatschappelijke opgaven. De zes Zaanse opgaven (verstedelijking, economische ontwikkeling, duurzaamheid, kansengelijkheid, gezondheid, veiligheid) zijn het resultaat van de verkenningsfase, en bevatten in meer of mindere mate de relatie met bodem en ondergrond. Ondergrond is een integraal thema geworden in de voorbereiding van de omgevingsvisie.

Zaanse uitdagingen verstedelijking

 

Samen de diepte in: het verhaal van de Zaanse ondergrond

De samenwerking met Samen de diepte in beoogt in eerste instantie het in beeld brengen van de ondergrond op het juiste abstractieniveau. Als vervolg op het rapport van Deltares hebben wij met de gemeente een sessie georganiseerd met als doel om de huidige gesteldheid van bodem en ondergrond in beeld te brengen en te beschrijven op welke wijze dit input kan geven voor de Omgevingsvisie. Tijdens de sessie gaven verschillende “ondergronddeskundigen” aan elkaar een pitch over hun specifieke “bodemthema”. In woord en met kaartmateriaal kwam een compleet beeld naar voren over de complexiteit van het bodem-watersysteem en de betekenis ervan op de bovengrondse leefomgeving. De inhoudelijke rode draad in Zaanstad is het effect van bodemdaling op de bebouwde en landelijke omgeving, met daarbij de noodzaak de bodem te benutten voor maatschappelijke opgaven zoals energietransitie.

Om de boodschap gemakkelijk over te brengen, hebben wij met de gemeente visualisaties laten maken voor het stedelijk en landelijk gebied. In de ‘Notitie Ondergrond in de Omgevingsvisie’ zijn de doorlopen stappen in het proces om de ondergrond in de Omgevingsvisie te betrekken beschreven, evenals de resultaten van de eerste 2 fasen en de vervolgstappen in fase 3. Een handig hulpmiddel is de tabel waarin de rol van de ondergrond bij de Zaanse opgaven vertaald worden naar elementen voor de omgevingsvisie.

Ondiepe bodemopbouw: opgebrachte grond (grijs) op veen (oranje) en zand en klei (groen)

Funderingsproblematiek vanwege houten palen en bodemdaling

Ondergrondse ruimtegebruik in toekomstscenario’s

Na de verkenningsfase zijn omgevingsscenario’s 2040 beschreven. Dit zijn fictieve verhalen over de toekomst om verder uit te werken en waarmee het gesprek over de toekomst op gang wordt gebracht. Trends als een groeiende bevolking en dus meer woningbouw, bodemdaling en klimaatverandering, maar ook de rol van de overheid en de verdere individualisering van de maatschappij worden in de scenario’s meegenomen. Tijdens een brede werksessie met gemeente en ketenpartners zijn de strategische opgaven en beleidsdoelen ruimtelijk vertaald naar kaartbeelden voor een toekomstig Zaanstad. Wij hebben de ondergrond hierbij expliciet aandacht kunnen geven, mede door vele kaartbeelden van ondergrondthema’s die ter informatie en inspiratie in de zaal zijn opgehangen. De ondergrondthema’s bodemdaling, energietransitie, kabels en leidingen, funderingsproblemen en klimaatadaptatie doen een beroep op de toekomstige inrichting van stad en buitengebied. Ondanks de aandacht bleek het meenemen van de ondergrond in een ontwerpsessie moeilijk; al gauw gaat de aandacht naar de bovengrondse leefomgeving omdat daar de ruimtedruk makkelijker zichtbaar is.

Onder de noemer MAAK.Zaanstad wordt in vier gebieden al volop gewerkt aan de toekomstige stad. Op het moment dat de Omgevingsvisie wordt vastgesteld, worden deze gebiedsuitwerkingen – al dan niet met een kleine vertaalslag – onderdeel van de visie. Vanuit “ondergrond” zijn er op dit moment geen lopende trajecten of sectorale opgaven anders dan de afronding van de bodemsaneringsopgave. De belangrijkste inzet vanuit ondergrond bij de gebiedsuitwerkingen is om inzicht te krijgen op de totale claim die gaat worden gelegd op de ondergrondse ruimte. De omvang van die claim is bepalend voor de vraag of het allemaal gaat passen in de ondergrond en dus voor de vraag of en in welke mate er regie op de ondergrondse ruimte noodzakelijk is. Bij de mate van regie op de ondergrond kan gedacht worden aan een volgende onderverdeling: showstopper, actieve regie, passieve regie (zie notitie).

 

Grondwater: intensievere samenwerking gewenst

Er is in januari 2020 een verkennend gesprek gevoerd over de samenwerking en beleidsvorming van het grondwaterbeheer met de partijen die daar een rol in spelen: gemeente, hoogheemraadschap, provincie en omgevingsdienst. Vragen die daarvoor aanleiding vormden: wat moet gezamenlijk opgepakt worden, hoe wordt dat nu al georganiseerd, wat kan eventueel verbeteren? Het bleek een nuttig gesprek, waaruit de behoefte kwam dit nogmaals te doen. Een van de aanbevelingen is om de informatiestroom (over bodemwatersysteem, over initiatieven zoals WKO) binnen de gemeente en tussen partijen beter te organiseren; partijen willen elkaar daarbij helpen. Tevens bleek dat de invloed van WKO op het diepe grondwatersysteem (diepere watervoerende pakketten) nog onderbelicht is, en leeft de zorg over verzilting van het grondwater als gevolg van het doorboren van de deklaag.

 

Geleerde lessen

In Zaanstad staat de ondergrond al geruime tijd goed op de agenda. Er is bestuurlijk bewustzijn en ambtelijke capaciteit om de ondergrond te vertegenwoordigen in de voorbereiding op de omgevingsvisie. Tegelijkertijd is driedimensionaal denken moeilijk en is de ondergrond complex en moeilijk te visualiseren. Het proces van het voorbereiden van de omgevingsvisie is nieuw, ook de intensieve samenwerking tussen ‘bodem’ en ‘ruimte’, en vergt daarom continue aandacht.

Bij de start van Samen de diepte in was het doel om een informatieproduct te ontwikkelen en toe te passen, waarmee de drukte in de ondergrond in beeld gebracht zou kunnen worden, op het abstractieniveau van de Omgevingsvisie. Idealiter zou dit kunnen dienen als onderlegger voor scenario’s (om de consequenties van ingrepen in beeld brengen). Gebleken is dat het opstellen en uitdragen van het verhaal van de ondergrond een krachtige stap is in de bewustwording en samenwerking tussen bodem en ruimte, als een zevende perspectief naast de zes Zaanse opgaven. De kunst van het maken van een ondergrondvisualisatie met het juiste detail- en informatieniveau zit in een goede samenwerking tussen (en beschikbaarheid van) de ondergrond-vakspecialisten, de ondergrond-generalist, de tekenaar / dataverwerker en de intern opdrachtgever. Ten aanzien van grondwater liggen er een aantal uitdagingen die met goede samenwerking tussen de decentrale overheden opgepakt kunnen worden.

Stedelijk gebied Zaanstad (bron: Notitie ondergrond in de Omgevingsvisie, 2019)
Landelijk gebied Zaanstad (bron: Notitie ondergrond in de Omgevingsvisie, 2019)